Oude Muziek Blog

Luisterplezier

U als lezer van mijn blog bezoekt vast weleens een concert. U heeft een aankondiging gezien in de krant, de seizoensbrochure, op een affiche of per post of e-mail. U besluit om die datum te reserveren in uw agenda, vraagt eventueel een bekende om mee te gaan, reserveert tickets, regelt vervoer, maakt zich mooi, en dan gaat u er eens gemakkelijk voor zitten. U dompelt zich onder in hemelse klanken, leest mee in het programmaboekje en applaudisseert wanneer het gehoorde u bevallen is.
Misschien vindt u het ook wel teveel gedoe om een concert te bezoeken en beluistert u liever een CD, een radio- of televisie-uitzending, Youtube, of Spotify. Maar hoeveel werk zit er eigenlijk in een concert of opname? Desgevraagd weet de gemiddelde concertbezoeker wel te benoemen dat er gerepeteerd moet worden en dat er tamtam moet worden gemaakt om publiek te werven. En ja, als ze nog even verder nadenken komen ze nog op de kaartverkoop en het op- en afbouwen van het podium en de soundcheck.
Nu vraag ik u: heeft u enig idee wat een musicus of ensemble allemaal doet om uw luisterplezier mogelijk te maken?

De aanloop

Laat ik voor mijzelf spreken, dat wil zeggen dat het nu gaat over de voorbereidingen van een concert met oude vocale ensemblemuziek. En laat me gebruik maken van de metafoor van het maken van een sprong, waarin de fases aanloop, afzet en landing uiteindelijk resulteren in opstaan en verdergaan.
Het begint allemaal met een idee: een onderwerp of thema, een locatie, een dag van het jaar, een specifiek muziekstuk, een specifieke bezetting. Al deze dingen kunnen ingang zijn tot het ontwikkelen van een nieuw concertprogramma. Vaak hebben we veel meer ideeën dan nodig en moet er een keuze worden gemaakt welk idee verder uitgewerkt wordt.
De volgende stap in de aanloop is om zoveel mogelijk relevante informatie te verzamelen, die het idee verder uitdiept. Dat kan gaan om (muziek-)historische gegevens, paleografie, doelgroep typering, een nadere omschrijving van de gelegenheid en / of de locatie, noem maar op.
Tegelijkertijd wordt mogelijk geschikt repertoire bij het idee gezocht, bestudeerd en uitgeprobeerd. De bezetting van het ensemble wordt mede aan de hand hiervan gekozen en georganiseerd. Stukken die bij de beoogde bezetting passen en voldoende kwaliteit hebben worden muzikaal en tekstueel geanalyseerd en zo nodig getranscribeerd van - soms onleesbaar - handschrift naar moderne notatie. Er wordt een begin gemaakt met het vertalen van de zojuist ontcijferde teksten. Op basis van al deze gegevens, plus een inschatting van de duur van elk stuk, wordt een voorlopig programma vastgesteld.
Ondertussen moeten stappen worden gezet betreft de acquisitie, we willen immers met het programma op een podium komen te staan, dus er moet een wervende tekst worden geschreven, veel gemaild en gebeld worden. De aanloop is gemaakt.

De afzet

Het repeteren begint en muzikale keuzes worden gemaakt: wie zingt welke partij? Kan het stuk op toon worden uitgevoerd, of met het hoger of lager worden gezongen? Hoe moet de tekstplaatsing onder de noten of groepjes van noten en zijn er ficta (extra voortekens) nodig? Hoe is de aansluiting met andere stukken in het (voorlopige) programma? Wat kunnen en willen we uitdrukken met dit stuk? Kunnen we gebruik maken van gestiek of verschillende posities in de ruimte? Welke stukken moeten in het koor-boek komen en welke houden we in de hand of doen we uit het hoofd? Hoe is de balans tussen de stemmen en de verstaanbaarheid van de teksten? De muziek wordt nader getimed en het definitieve programma wordt vastgesteld. Het programmaboekje krijgt vorm en ieder voor zich studeert thuis niet alleen muzikaal, maar ook technisch aan programma en regie.
Maar we zijn er nog niet! In het onderhandelen met opdrachtgevers of locatiemanagers wordt gesproken over gage en / of huurprijs. Hoeveel gaan we verdienen met dit concert? Waar moet de factuur straks naartoe? Is het inclusief of exclusief BTW?
Met een uitvoering in zicht hangen weer nieuwe vragen in de lucht. Welke attributen hebben we nodig? Wat trekken we aan? Wat wordt de opstelling ten opzichte van elkaar en het publiek? En hoe past dat in de ruimte die we ter beschikking hebben? Wie doet de PR, de kaartverkoop, verwelkoming van het publiek, de concertregistratie? Is er genoeg wisselgeld in kas en hoe doen we het met de verkoop van onze CD’s en boeken? Is er een pauze en zo ja, waar in het programma dan? En hoe komen we op de concertlocatie en weer terug? De sprong is in beweging gezet, we kunnen niet meer terug.

De landing

Vanaf de avond voor het concert worden de dagelijkse beslommeringen aan de kant gezet, alle aandacht is er nu op gericht om alles voor het concert op zijn pootjes terecht te laten komen. De muziek nog een laatste keer technisch doornemen en dan vroeg naar bed. Ruim op tijd uit bed en je lichaam voorbereiden op een pittige dag. Alle benodigde spullen verzamelen en inpakken, lunch en water niet vergeten. Voor de zekerheid een treintje eerder pakken, want laat zijn zou de hele boel kunnen doen omvallen.
Zo snel mogelijk na aankomst moeten de reisperikelen naast je neer worden gelegd en de focus worden verlegd op de inhoud. Er volgen bewegingsoefeningen, stemoefeningen en een letterlijke doorloop van het programma. Hier en daar worden dingen aangepast voor een betere balans, opstelling of een beter gebruik van de akoestiek. We zijn nu pas echt geland op de locatie en trekken ons terug in de kleedkamers om ons om te kleden en op te maken.

Opstaan en verdergaan

Een concentratieoefening, “toy-toy-toy” en we gaan op! We nemen onze posities in en het concert begint. Nu is het genieten geblazen: genieten van het zingen met elkaar, luisterend naar de muziek die we zelf voortbrengen. Als het goed is, zijn we zo goed voorbereid dat alles als vanzelf gaat, mits we onze concentratie kunnen behouden, dus er is ook ruimte voor individuele beleving van onze rol in het geheel. Dat vind ik ook genieten.
We genieten ook van de reacties van het publiek, die op hun gezichten staan weergegeven. We staan in vol ornaat midden in het verhaal dat we te vertellen hebben, overtuigd van de samenhang en schoonheid ervan. Luistert u er maar eens goed naar, het is uw en onze moeite meer dan waard! En als u het goed vond: u mag ook applaudisseren en opstaan... en deze ervaring mee naar huis nemen.
 

Muziek maken: waarom?
“Waarom zou je muziek maken?” vraag ik aan ze. Meteen gaan er een paar vingers omhoog. De meest voor de hand liggende antwoorden komen als eerste: voor je eigen plezier en voor de gezelligheid, of voor een belangrijk iemand. Aarzelend wordt eraan toegevoegd dat je er rustig van kunt worden. Ik start mijn presentatie en neem ze mee naar de middeleeuwen via boekminiaturen over muziek maken. Al gauw ontdekken we een heel belangrijke reden om muziek te maken: om je geloof tot uitdrukking te brengen en om rituelen kracht bij te zetten. En om verhalen te vertellen, of om op te dansen. Muziek kan een uiting zijn van macht, van eerbied, van vreugde of verdriet. Het gaat om de inhoud en de bijbehorende emoties, die door de muziek worden versterkt. Met andere woorden: muziek diende – en dient – om woorden en handelingen te versterken en te begeleiden.

Klankkleuren

De kinderen van de basisschool Groen van Prinsterer in Klaaswaal hangen aan mijn lippen als ik verder vertel over muziek in de middeleeuwen. Ze grinniken als ik een doedelzak nadoe met mijn stem en de juf een bourdontoon zingt. Een portatief orgeltje wordt enthousiast accordeon genoemd, wat juist bij mij een grote glimlach teweegbrengt. Ze vragen wat een stemvork is en hoe je hem kunt horen. Ik sla hem aan en houd hem op het benige deel van iemands neus. Vol verbazing roept het meisje: ik kan horen met mijn neus! Dat moet natuurlijk door iedereen 'ns uitgeprobeerd worden: er ontstaat een lachkick in de groep. Je kunt even later een speld horen vallen als ik “Passer invenit sibi domum” zing in Latijn met een duitse en daarna met een franse tongval, ter illustratie van de invloed van taal en dialect op de muziek. Ze kunnen de verschillen goed horen en het kwartje valt: ieder vogeltje, mens of instrument zingt zoals het gebekt is.

Tekst en muziek
Het ontwikkelen van een melodie bij een tekst leg ik uit aan de hand van een lied uit Tongeren uit de sfeer van de Moderne Devotie. Het natuurlijke ritme en de natuurlijke zinsmelodie van de tekst zijn terug te vinden in de uiteindelijk ontstane melodie. “Ja inderdaad”, antwoord ik op een vraag, “dat kun je nu nog steeds toepassen, kijk maar naar hoe bij voorbeeld Jan Smit en Nick en Simon een tekst op muziek zetten”. De kinderen doen goed mee en leren heel snel het liedje zingen. Zou dat komen omdat ze begrijpen hoe tekst, ritme en melodie samenhangen?

Overlevering
En hoe geef je nu een lied dat je bedacht hebt door aan een ander? Opnameapparatuur had de middeleeuwse singer-songwriter nog niet, hoe graag we ook zouden willen dat dit anders was, stel je voor zeg... Voor- en nazingen is natuurlijk het gemakkelijkst. Maar als het liedje dan niet meer populair is, weet binnen no-time niemand meer hoe het ging, laat staan over een eeuw of nog langer. Alleen de tekst opschrijven helpt wel, je kunt dan eventueel de melodie reconstrueren, gebruikmakend van de bovenbeschreven methode, maar het is niet gezegd dat jij dat net zo goed kunt als degene die het lied bedacht. Dirigenten geven soms de melodie aan met een reeks handbewegingen. Zou je dat ook kunnen opschrijven? Je kunt die gebaren omzetten in vloeiende lijnen op papier. Zo ontstaan neumen. Om nog preciezer de melodie weer te geven kun je horizontale lijnen toevoegen: de notenbalk is geboren. Sleutels op de notenbalk helpen om de toonhoogte weer te geven. De ontwikkeling van het notenschrift tot aan de moderne muzieknotatie laat ik zien in voorbeelden uit verschillende muziekmanuscripten. Het spreekt erg tot de verbeelding bij de kinderen.

Ritmische notatie
Ook de ontwikkeling van ritmische notatie bespreek ik. Eenvoudige meerstemmigheid, zoals in oktaven of kwinten parallel zingen, bourdon zingen of noot-tegen-noot zingen, kun je nog wel af met een neumennotatie. Wordt het lastigere meerstemmigheid, dan ontstaan er problemen. In dat geval biedt de mensurale notatie (mensuur = maat) een uitkomst. De noten krijgen andere vormen, vierkanten en ruiten, met of zonder stokken, wit of zwart gemaakt, om de notenduur aan te geven. Echter, om kostbaar perkament of papier te sparen, werden de partijen nog wel apart genoteerd. Pas veel later ontstond de partituurnotatie zoals we die nu kennen, met alle partijen onder elkaar. De principes van melodische tegenbeweging en van het zingen van een bourdontoon als voorbeelden van geïmproviseerde meerstemmigheid worden door de leerlingen snel opgepikt. Het meditatielied “Lauda relauda”, een echte hit in de tijd van de Moderne Devotie, valt ook bij de kinderen goed. De tweede stem, die we met ensemble Trigon al improviserend bedachten, is nog een beetje lastig, maar op het laatst gaat ook de tweestemmigheid goed. Ik ben trots op ze, ze hebben veel geleerd in twee uurtjes tijd! En stiekem ben ik natuurlijk ook trots op mijzelf: ik heb weer een nieuwe doelgroep bereikt!

 

1. Ononderbroken, mondelinge overdracht: voordoen, samendoen en nadoen. Bij opschrijven gaat essentiële informatie verloren.
2. Vibreren (in de betekenis van in trilling zijn, niet in de betekenis van een trillen van de toon), mee-vibreren en mee doen vibreren bepalen de harmonie van de muziek in de zanger, in de akoestiek en met elkaar.
3. Hoe rijker de boventonen, hoe dichter men in contact komt met het hogere en daarmee met het primaire doel van de muziek. Dit bereik je door resonantie te zoeken in al je holtes, via de harde gedeeltes in de mond (hard verhemelte en tanden) en door een flexibele, actieve, relatief voorwaarts gerichte tong.
4. Spreken is zingen is spreken is zingen: elk begin komt voort uit de inspiratie om verbinding te zoeken met je omgeving, en is daarmee niet acuut maar ontwikkelend.
5. Niet toonhoogtes maar intervallen bepalen de beweging van de melodie en de zuiverheid ervan.
6. Basisfiguren in de melodie brengen een soort aantrekkingskracht naar belangrijke pilaartonen en versterken dus de modus (modale toonsoort).
7. Het ‘skelet’ van de melodie wordt gesolmiseerd (zie mijn eerdere blog), wat subtiele verschillen oplevert in dynamiek, ornamentatie en balans, en wat de modus ondersteunt.
8. De medeklinkers reguleren min of meer de (ritmische) puls in de muziek, echter zonder de vibratiestroom te onderbreken. De klinkers kleuren en verrijken de boventonen en zijn daarom helder. Dit alles is alleen te bereiken door een relatief voorwaarts gerichte, actieve tong en gebruik makend van harde verhemelte en tanden als primaire ‘klankbord’.
9. Doordat de klinkers en medeklinkers de vibratie versterken en variëren, zal en mag nooit een zwaar accent ontstaan, omdat zo’n accent de stroom zou onderbreken. De ritmes die zo ontstaan zijn ‘additief’ en onregelmatig, maar een golvende puls is hoorbaar of voelbaar als gevolg van bovenstaande principes.
10. Er ontstaat ook vanzelf een bourdon, ook als deze niet wordt gespeeld of gezongen. Mede hierom is het belangrijk om adem (en geest) zodanig, op zijn minst gedeeltelijk door de neus, spontaan binnen te laten (niet nemen), dat het mee-vibreren van de akoestische ruimte en dus de bourdon, niet wordt verstoord.

• Ut is the father of all other syllables and lets no-one go down past him.
• Re is a very stable syllable, restfull and helping, sometimes carrying the others. He is standing on his two feet, so to say.
• Mi is a bit shy and restless, he always wants to move towards fa, except for when he is appointed to be the boss, then he gets more close to re and sol.
• Fa also is quite stable, but tends to pull every other syllable towards him, he is a real charmeur, and re and sol are sometimes impersonating him for fun.
• Sol is standing on his toes, happily reaching out to the sun, trying to catch her.
• He is envious of little La, who stands at the top of the hill in full sunshine and wishes to playfully roll down the hill immediately after reaching the top.